Γιατί τα Όρια είναι Σημαντικά;
Κάθε γονιός επιθυμεί ό,τι καλύτερο για το παιδί του. Κάποιες φορές ενδόμυχα και άλλες φωναχτά, οι γονείς εύχονται να καταφέρουν να μεταλαμπαδεύσουν αξίες και ιδανικά στα παιδιά τους. Λένε πως μία από τις πιο σημαντικές λειτουργίες της οικογένειας είναι να μεταβιβάζει τα απαραίτητα εφόδια, τις γνώσεις και τις εμπειρίες στην επόμενη γενιά, ώστε να μπορούν οι απόγονοι να ενσωματωθούν και να προσφέρουν στο κοινωνικό σύνολο. Όμως κάθε οικογένεια θέτει τα δικά της πρότυπα συμπεριφοράς για τα μέλη της. Με βάση τα πρότυπα αυτά, χτίζονται οι προσδοκίες της οικογένειας για το ποια περίπου αναμένεται να είναι η σωστή συμπεριφορά του παιδιού. Όταν η συμπεριφορά του παρεκκλίνει από τα πρότυπα αυτά, τότε οι γονείς νιώθουν την ανάγκη να θέσουν όρια και να ελέγξουν την αρνητική συμπεριφορά.
Το θέμα των ορίων προβληματίζει όλους τους γονείς και αποτελεί ένα από τα πιο συχνά θέματα συζήτησης και ανησυχίας. Οι λόγοι για αυτό είναι διάφοροι: τα έντονα συναισθήματα που προκαλούνται στους γονείς από τη δύσκολη συμπεριφορά των παιδιών, η πίεση από τους οικογενειακούς φίλους, τους συγγενείς, τους παππούδες και τις γιαγιάδες για καλή συμπεριφορά, οι απαιτήσεις του σχολείου, αλλά και γενικότερα η πίεση που ασκούν τα πρότυπα κάθε κοινωνίας γύρω από το σεβασμό προς τους μεγαλύτερους και τη συμμόρφωση στις κοινωνικές νόρμες.
Γιατί Κάθε Οικογένεια Θέτει Διαφορετικά Όρια;
Οι μέθοδοι πειθαρχίας διαφέρουν από οικογένεια σε οικογένεια. Κάθε γονιός έχει τη δική του στάση απέναντι στο τι θεωρείται επιτρεπτό σε διαφορετικά πλαίσια και για κάθε ηλικία. Πολύ ιδιαίτερο ρόλο ασκούν τα βιώματα του γονιού με τους δικούς του/της γονείς στο παρελθόν, και οι τρόποι διαπαιδαγώγησης του/της στην παιδική ηλικία. Γονείς που μεγάλωσαν με κάποια αυστηρότητα στο οικογενειακό τους περιβάλλον, μπορεί να συνεχίζουν την ίδια προσέγγιση με τα παιδιά τους, αν
αισθάνονται ότι αυτό τους βοήθησε να μεγαλώσουν σωστά και να γίνουν οι ενήλικες που είναι τώρα. Άλλοι γονείς, όμως, που νιώθουν ότι υπέφεραν από την αυστηρότητα των δικών τους γονιών, είναι πολύ πιθανόν να αποφεύγουν να χρησιμοποιήσουν παρόμοιες μεθόδους πειθαρχίας στα παιδιά τους.
Πολλές φορές, πάντως, ο τρόπος που ανατράφηκε σαν παιδί ο γονέας, αναπαράγεται σχεδόν αυτόματα και χωρίς πολλή σκέψη, ακριβώς τη στιγμή που θα συγκρουστούν οι δικές του προσδοκίες με τις επιθυμίες του παιδιού. Ο λόγος δεν είναι άλλος από την έντονη συναισθηματική φόρτιση της στιγμής. Όσο πιο ψηλά ανεβαίνει το συναισθηματικό θερμόμετρο τόσο πιο άκαμπτες και αυτόματες γίνονται οι αντιδράσεις. Η συνέπεια είναι οι γονείς να νιώθουν συχνά ενοχές για τον τρόπο που διαχειρίστηκαν τις στιγμές της έντασης με το παιδί τους.
Όριο Είναι….
Τα όρια έρχονται στο προσκήνιο τις φορές που το παιδί δεν φέρεται με τον επιθυμητό τρόπο και οι γονείς παρεμβαίνουν για να σταματήσουν ή να ελέγξουν την ανεπιθύμητη συμπεριφορά. Όπως όταν ένα παιδί καταστρέψει ένα παιχνίδι στο σπίτι ή μες στο θυμό του αρχίζει να χτυπά τους γονείς ή τα αδέρφια του ή η περίπτωση του παιδιού που αρνείται να κλείσει την τηλεόραση ή τον υπολογιστή. Η απαγόρευση, η στέρηση προνομίων, το καρεκλάκι σκέψης, το time – out, είναι κάποιες από τις δημοφιλείς μεθόδους πειθαρχίας.
Ας μην ξεχνάμε, όμως, πως τα όρια δεν περιορίζονται στην επιστράτευση αρνητικών συνεπειών. Εξίσου σημαντικά, αν όχι περισσότερο, είναι τα προληπτικά όρια· αυτά, δηλαδή που τοποθετούνται πριν την εκδήλωση μίας αρνητικής συμπεριφοράς. Όπως οι ασφάλειες που καλύπτουν τις πρίζες ή ασφαλίζουν τα ντουλάπια της κουζίνας, για να αποτρέψουν τα μικρά παιδιά από το να βάλουν σε κίνδυνο τους εαυτούς τους. Επίσης, για τον ίδιο λόγο θεωρείται όριο η απομάκρυνση των αιχμηρών ή των εύθραυστων αντικειμένων, η τοποθέτηση τους σε ψηλά ράφια μακριά από το μικρό παιδί. Ακόμη, όριο είναι και το κράτημα του παιδιού από το χέρι σε πολυσύχναστους δρόμους. Τα όρια είναι σαν φράκτες που ορίζουν τα πλαίσια μέσα στα οποία μπορεί να κινηθεί η συμπεριφορά ενός παιδιού. Δίνουν μία αίσθηση ασφάλειας στο παιδί ότι όσο βρίσκεται μέσα στους φράκτες δε θα κινδυνεύσει. Και μία σιγουριά ότι η μαμά και ο μπαμπάς είναι πολύ δυνατοί και κρατάνε γερά τους φράκτες.
Είναι Μόνο η Πειθαρχία;
Για να λειτουργήσουν καλά τα όρια είναι σημαντικό να υπάρξουν οι εξής προϋποθέσεις:
1. Σαν φράκτες που περικλύουν και προστατεύουν, πρέπει να είναι ορατοί εξαρχής από το παιδί. Πρέπει το παιδί να έχει καταλάβει από πριν πού έχει τοποθετηθεί το όριο και για ποιο λόγο. Και πρέπει να είναι ενήμερο για τις συνέπειες στην περίπτωση που σκαρφαλώσει και πηδήξει τους φράκτες.
2. Μέσα στο χώρο που ορίζουνε οι φράκτες αυτοί, το παιδί πρέπει να είναι ελεύθερο να συμπεριφέρεται με τον τρόπο που επιθυμεί. Διαφορετικά, είναι σαν να τραβάμε συνέχεια τους φράκτες όλο και πιο κοντά. Για αυτό τα όρια πρέπει να είναι λίγα, καλά, και σταθερά, όπως π.χ. «εμείς εδώ δε χτυπιόμαστε και δεν καταστρέφουμε». Ώστε να μπορούνε και οι γονείς να τα υποστηρίξουνε με συνέπεια.
Κατανόηση χωρίς Όρια
Πολλές φορές οι γονείς διστάζουν να επιμείνουν σε κάποια όρια. Συναισθάνονται το πώς νιώθει το παιδί και καταλαβαίνουν το γιατί της συμπεριφοράς του. Αυτή η κατανόηση μερικές φορές οδηγεί στη δικαιολόγηση των αρνητικών συμπεριφορών. Μπορεί να ξεκινούν δυναμικά με κάθε πρόθεση να κρατήσουν μία σθεναρή στάση, αλλά στην πορεία αισθάνονται πως γίνονται παραχωρητικοί και επιτρεπτικοί. Νιώθουν άσχημα και νομίζουν πως κάνουν κακό στο παιδί τους βλέποντας το να αντιδρά, να διαμαρτύρεται, να νιώθει σύγχυση. Οι ενοχές που βιώνουν τους κάνει να αλλάξουν στάση και να πάρουν πίσω ότι έθεσαν λίγο πριν ως όριο.
Άλλες φορές φοβούνται ότι θα καταστρέψουν την καλή ατμόσφαιρα και θα χαλάσουν τη σχέση που έχουν με το παιδί. Έτσι, διστάζουν να θέσουν όρια και αποφεύγουν να γίνουν δυσάρεστοι προς το παιδί. Όταν λόγου χάρη το παιδί βλέπει την αγαπημένη του ταινία και έχει περάσει προ πολλού η ώρα που θα έπρεπε να πάει για ύπνο. Παρόλο που η διασκέδαση, το παιχνίδι και η διατήρηση θετικού κλίματος είναι πολύ σημαντικά, οι επιπτώσεις δεν αργούν να φανούν. Οι γονείς νιώθουν κάποιες στιγμές εξαπατημένοι γιατί το παιδί δεν ανταπέδωσε τα προνόμια που του δώσανε, για παράδειγμα δεν κάθισε να διαβάσει όπως είχε υποσχεθεί μετά το παιχνίδι στον ηλεκτρονικό υπολογιστή.
Μία άλλη πολύ σημαντική επίπτωση, που δεν είναι τόσο φανερή στους γονείς, είναι η ανασφάλεια στο παιδί. Ένα μικρό παιδί που νιώθει ότι είναι ελεύθερο να δοκιμάζει τα όρια των μεγάλων και να τα καταλύει, βιώνει ένα είδος απορίας σχετικά με την ικανότητα των γονέων του να ελέγχουν καταστάσεις. Είναι σημαντικό να σκεφτόμαστε ότι πολλές φορές τα παιδιά δοκιμάζουν τα όρια όχι για να τα παραβιάσουν αλλά για να τσεκάρουν ότι λειτουργούν αποτελεσματικά. Αυτό δίνει στα παιδιά μία αίσθηση ελέγχου και πρόβλεψης πάνω στα πράγματα («αν κάνω αυτό τότε θα συμβεί εκείνο ως συνέπεια»), γεγονός που κατευνάζει το άγχος και την ανησυχία τους.
Όρια χωρίς Κατανόηση
Από την άλλη πλευρά, μία άκαμπτη στάση των γονέων και μία προσκόλληση τους στους κανόνες ενέχει τον κίνδυνο της αποξένωσης από το παιδί. Αν οι γονείς ασχοληθούν μόνο με τη συμπεριφορά του παιδιού, σε ό,τι βλέπουνε εξωτερικά, τότε ενδέχεται να χάσουν το πιο σημαντικό κομμάτι της συμπεριφοράς: τις σκέψεις και τα συναισθήματα που την προκαλούν. Η προσέγγιση για παράδειγμα «αν σπάσεις το παιχνίδι σου θα χάσεις τη βόλτα σου στο πάρκο», χωρίς καμία σύνδεση από την πλευρά των γονέων σχετικά με το τί προκάλεσε την καταστροφική συμπεριφορά, ενέχει μία σειρά από κινδύνους:
1. Δύσκολα λύνει το πρόβλημα. Αν η καταστροφική συμπεριφορά του παιδιού προέρχεται από το θυμό, τότε η λύση είναι να προσπαθήσουν οι γονείς να κατανοήσουν από που προέρχεται ο θυμός και να το βοηθήσουν να εκφράζει το θυμό του με πιο αποδεκτούς τρόπους.
2. Η ίδια συμπεριφορά μπορεί να έχει διαφορετικό νόημα σε διαφορετικά πλαίσια και σε διαφορετικές ηλικίες. Για αυτό είναι σημαντικό οι γονείς να παρατηρούν προσεκτικά και να γνωρίζουν πριν θέσουνε τις συνέπειες γιατί το παιδί τους φέρθηκε με τον τρόπο αυτό. Σε διαφορετική περίπτωση, το παιδί νιώθει αποκομμένο και αποξενωμένο από τους γονείς και δημιουργείται η αίσθηση μέσα του ότι οι γονείς του δεν μπορούν να το καταλάβουν.
3. Τα παιδιά ωριμάζουν και βελτιώνουν τη συμπεριφορά τους καθώς αυξάνεται η ικανότητα τους να παρατηρούν τον εαυτό τους, τα συναισθήματα τους, αλλά και τον αντίκτυπο που έχει η συμπεριφορά τους στους άλλους. Οι
γονείς που κατανοούν το παιδί τους και συνδέουν τη συμπεριφορά του με τις σκέψεις και τα συναισθήματα το βοηθούν να γνωρίζει τον εαυτό του και να αναπτύσσει ενσυναίσθηση για τους άλλους.
Όρια στη συμπεριφορά ή Όρια στη Σχέση;
Κάθε γονιός επιζητάει το καλύτερο για το παιδί του. Συζητάει, διαβάζει, ενημερώνεται σχετικά με την ανατροφή των παιδιών και προσπαθεί να εφαρμόσει αυτό που ο ίδιος/ίδια θεωρεί καλύτερο. Το θέμα των ορίων μονοπωλεί σχεδόν όλες τις «γονεϊκές» συζητήσεις. Όμως το να είσαι γονιός σημαίνει ένα σωρό άλλα πράγματα πέρα από την οριοθέτηση. Τα όρια είναι σαν φράκτες και αλίμονο αν δεν υπήρχανε. Δεν είναι μόνο η κοινωνικοποίηση που προσφέρουνε, αλλά και το αίσθημα σιγουριάς στο παιδί ότι οι γονείς του είναι εκεί για αυτό.
Αν ο στόχος των γονέων είναι να βοηθήσουν τα παιδιά τους να εξελιχθούν σε ολοκληρωμένες προσωπικότητες, τότε το όριο πρέπει να συνοδεύεται από την κατανόηση και την ενσυναίσθηση των γονέων. Αυτό επιτυγχάνεται με το να συνδέει ο γονιός τη συμπεριφορά με τις σκέψεις και τα συναισθήματα του παιδιού. Τότε το παιδί νιώθει συνδεδεμένο και ότι οι γονείς του το καταλαβαίνουν. Αυτού του είδους η προσέγγιση, μάλιστα, δυναμώνει τη σχέση γονέα-παιδιού. Αντίθετα, αν οι γονείς εστιάζουν μόνο στη συμπεριφορά και στις συνέπειες της και αγνοούν τις σκέψεις και τα συναισθήματα του παιδιού, το παιδί αρχίζει να νιώθει αποξενωμένο και ο θυμός του μεγαλώνει. Μάλιστα, όσο πιο αποκομμένο νιώθει τόσο πιο πιθανό είναι να συνεχίζουν οι αρνητικές συμπεριφορές.
Για αυτό, όταν λήγει μία συνέπεια που βάζουν οι γονείς, είναι σημαντικό να γίνονται όλα όπως πριν. Να καταλαγιάζει ο θυμός και στους γονείς, αλλά και στο παιδί και να κάνουν κάτι ευχάριστο μαζί. Έτσι δίνεται το μήνυμα ότι η σχέση είναι πιο πολύ δυνατή από ένα καβγά ή μία διαφωνία.
Αν ανησυχείτε για θέματα ορίων στη συμπεριφορά των παιδιών ή ενδιαφέρεστε να αναπτύξετε τις γονεϊκές δεξιότητες σας στον τομέα αυτό, βρισκόμαστε στη διάθεση σας για να βοηθήσουμε.
Επιμέλεια:
Δημάτης Κωνσταντίνος
BSc Ψυχολογίας, MSc Κλινική Ψυχολογία,
MSc Ψυχική Υγεία Παίδων και Εφήβων,
Υποψήφιος Διδάκτορας Α.Π.Θ.
Πιστοποιημένος Ερευνητής Δεσμού Γονέα-Παιδιού (MCAST)
