Φοβάμαι…
Ανησυχώ πολύ ότι αυτό που συμβαίνει γύρω μας με την πανδημία του κορωνοϊού, είτε ελεγχθεί σύντομα είτε λίγο αργότερα, θα μας βρει ψυχολογικά απροετοίμαστους εμάς και τα παιδιά μας. Αν το γεγονός μιας πανδημίας αγχώνει εμάς, τότε πόσο μάλλον τα παιδιά μας.
Πέρα από την σωματική μας υγειά, πρέπει να κρατήσουμε ψυχική ισορροπία
Το ψυχικό τραύμα παίρνει πολλές μορφές και αλλάζει χίλια πρόσωπα. Όμως ένας είναι ο δρόμος που το προϋπαντεί: είναι ξαφνικός, απρόβλεπτος, αναπάντεχος. Είναι απότομος γκρεμός, που δε σου αφήνει καν περιθώρια αντίδρασης. Είναι η πτώση εκτός ελέγχου. Είναι η απώλεια ελέγχου. Μπορεί να επικρατεί σκοτάδι και να είναι αδύνατο να διακρίνεις τον γκρεμό. Δεν μπορείς να κάνεις και πολλά. Μπορεί όμως να είναι και στο φως της μέρας, τα σημάδια φανερά και με πολλές προειδοποιήσεις, αλλά για κάποιους λόγους να μην τα είδες. Να τα αρνήθηκες. Να έκανες σαν να μην υπάρχουν. Όχι από κακές προθέσεις. Σε καμία περίπτωση. Αλλά από την καλή σου την καρδιά, για να μη στενοχωρήσεις τους μεγάλους, να μη χαλάσεις το θετικό κλίμα, για να προστατεύσεις τα παιδιά.
Αποβάλλετε όλες τις αρνητικές σκέψεις και έγνοιες πριν εισέλθετε το σπίτι σας
Γιατί πραγματικά πιστεύεις ότι με το που επιστρέφεις σπίτι -αν δεν μένεις συνέχεια εκεί πλέον- και γυρίζεις στην πόρτα το κλειδί, είναι καθήκον σου να αποδιώξεις τις κακές σκέψεις και τις έγνοιες. Έτσι θα προστατεύσεις το παιδί σου από τον πόνο. Γιατί το έμαθες από τις δικές σου ρίζες. Από την πατρική συμβουλή “σώπα, οι άντρες δεν κλαίνε”. Από τη μητρική παρότρυνση “έλα μη στεναχωρείς τους άλλους σ’ αγαπάνε, πήγαινε εσύ και ζήτα συγνώμη”. Ή γιατί είναι mainstream το “think positive”. Στο τέλος νιώθεις εσύ ο ίδιος άδειος, που δε μίλησες για τις άλλες σκέψεις, τις ενδόμυχες. Τις αγωνίες, τις ανησυχίες, τους φόβους. Γιατί φοβήθηκες να μιλήσεις για τους φόβους σου. Γιατί έμαθες να φοβάσαι να μιλήσεις για τους φόβους σου. Και μένει ένα κενό που προσπαθείς φιλότιμα να κρύψεις κάτω από τη μάσκα – άραγε ποιον προσπαθείς να πείσεις;
Τα παιδιά καταλαβαίνουν τα πάντα βλέποντας τις εκφράσεις του προσώπου σας
Στα “Σταφύλια της Οργής”, ο Τζων Σταινμπεκ περιγράφει με τρόπο συγκλονιστικό, πόσο δεμένο είναι το βλέμμα των παιδιών με τις εκφράσεις προσώπου των μεγάλων. Γράφει: “Και τα παιδιά στέκονταν εκεί κοντά, φτιάνανε με τα γυμνά τους πόδια διάφορα σχέδια μέσα στη σκόνη, και με τη διαίσθηση προσπαθούσανε να νιώσουν αν θα λυγίζανε οι γονείς τους. Τους έριχναν μια λαθραία ματιά, κ’ έπειτα πάλι καταγίνονταν με επιμέλεια να τραβούν γραμμές μέσα στο χώμα με τα γυμνά τους πόδια….”.
Πριν ακόμα ολοκληρωθεί το πρώτο έτος της ζωής, τα βρέφη αναπτύσσουν ένα σύστημα κοινωνική αναφοράς (social referencing), ένα κοινωνικό ραντάρ ανίχνευσης κινδύνων στο περιβάλλον τους. Κάθε φορά που έρχονται μπροστά σε μία πρωτόγνωρη κατάσταση χρησιμοποιούν το βλέμμα του γονέα για να επιβεβαιώσουν αν αυτό που έχουνε μπροστά τους είναι θετικό, ουδέτερο ή αρνητικό. Αν είναι επικίνδυνο ή όχι. Με βάση το συναίσθημα που μεταδίδει ο γονέας, αποφασίζουν αν θα προσεγγίσουν ή θα αποφύγουν αυτό που έχουν μπροστά τους. Πριν συμπληρώσουν τον πρώτο χρόνο. Πριν καν μιλήσουν τις πρώτες λέξεις. Αυτό το κοινωνικό σύστημα αναφοράς είναι εξωλεκτικό, δηλαδή δε χρειάζεται τις λέξεις για να λειτουργήσει. Βασίζεται στο συναίσθημα που εκφράζει το πρόσωπο και η στάση σώματος της μαμάς ή του μπαμπά. Όχι στα λόγια. Δεν έχει σημασία τόσο τί λέμε στα παιδιά αλλά πώς το λέμε.
Πως να υποστηρίξετε ψυχολογικά τα παιδιά σας
Πώς, λοιπόν, μπορούν, οι γονείς να προστατεύσουν τα παιδιά από τις τοξικές ψυχολογικές επιδράσεις της πανδημίας που επελαύνει και ταυτόχρονα να τα βοηθήσουν να εκφράσουν τις δικές τους σκέψεις, ανησυχίες και τα συναισθήματα που έχουν κινητοποιηθεί μέσα τους; Πώς να τα βοηθήσουν να κατανοήσουν αυτό που συμβαίνει γύρω τους; Μερικές συμβουλές που ελπίζω να σας φανούν χρήσιμες είναι οι ακόλουθες:
1. Το πρώτο σημαντικό βήμα για εσάς τους γονείς είναι να δουλέψετε με τα δικά σας συναισθήματα πριν προσπαθήσετε να βοηθήσετε με τις ανησυχίες των παιδιών. Όπως σε μία κατάσταση έκτακτης ανάγκης στο αεροπλάνο, όπου ο γονιός προτού εφαρμόσει τη μάσκα του παιδιού, πρώτα πρέπει να φορέσει στον εαυτό του τη μάσκα οξυγόνου. Να θυμάστε ότι τα παιδιά αντιλαμβάνονται τα εξωλεκτικά σήματα του γονέα (βλέμμα, τόνο και ύφος φωνής, στάση σώματος κλπ.). Όταν ο γονέας έχει επεξεργαστεί τα δικά του συναισθήματα και τα έχει τακτοποιήσει μέσα του, μόνο τότε είναι σε θέση να βοηθήσει το παιδί του να κάνει το αντίστοιχο. Για αυτό είναι σημαντικό να αποφεύγετε να λαμβάνετε ειδησεογραφικά νέα όταν αλληλεπιδράτε με το παιδί. Πρέπει να έχετε το χρόνο να επεξεργαστείτε και να “χωνέψετε” τα νέα που μάθατε, ώστε να μην αισθανθούν τα παιδιά ότι τους κρύβετε κάτι.
2. Είναι σημαντικό να λέμε την αλήθεια στα παιδιά για ό,τι συμβαίνει γύρω τους με τρόπο κατάλληλο για την ηλικία τους. Μία μικρή ιστορία, προσαρμοσμένη στην αντίστοιχη ηλικία παιδιού, θα μπορούσε να είναι κάπως έτσι: «Θυμάσαι το χειμώνα που αρρώστησες και έκανες πυρετό, πονούσε το κεφάλι σου και έβηχες; Αυτό σου το προκάλεσε ένας ιός. Οι ιοί είναι πολύ πολύ μικροί και αόρατοι. Όταν κάνουμε πυρετό είναι γιατί το σώμα μας δημιουργεί πολλούς μικροσκοπικούς στρατιώτες για να πολεμήσουν και τελικά να νικήσουν τους ιούς και να τους διώξουν από το σώμα μας. Ο κορωνοϊός για τον οποίον ακούς συνέχεια το τελευταίο διάστημα, είναι ένας τέτοιος ιός. Ξεκίνησε από τη μακρινή Κίνα και τώρα βρίσκεται σε πολλές χώρες και στη χώρα μας. Αν τον κολλήσουμε μπορεί να αρρωστήσουμε και να κάνουμε πυρετό ή να βήχουμε. Τα παιδιά, όμως, δείχνουν να έχουν πολλούς και δυνατούς στρατιώτες στο σώμα τους και συνήθως δεν κινδυνεύουν. Ο λόγος που πρέπει να καθίσουμε σπίτι για αρκετές ημέρες είναι για να μην κολλάμε ο ένας στον άλλον και τελικά αρρωστήσουν κάποιοι άνθρωποι που είναι πολύ πολύ μεγάλοι σε ηλικία και είναι πιο ευαίσθητοι. Μένουμε σπίτι για να βοηθήσουμε τους γιατρούς μας να μην έχουν πάρα πολλή δουλειά και πάρα πολλούς ασθενείς, ώστε να μπορούν να δίνουν την καλύτερη φροντίδα τους στους ανθρώπους αυτούς που το έχουν ανάγκη. Και όσο καλύτερα τους φροντίσουν τόσο πιο γρήγορα θα γυρίσουν από το νοσοκομείο στο σπίτι…¨
3. Ανεξάρτητα από το τί θα πείτε στα παιδιά, μεγαλύτερη σημασία έχει τί πιστεύουν τα ίδια τα παιδιά για τον κορωνοϊό, τον περιορισμό στο σπίτι, την διακοπή των σχολείων, την έλλειψη των φίλων και συμμαθητών κλπ. Βοηθάει πολύ να ρωτήσουμε τα παιδιά να μας δώσουν τις δικές τους σκέψεις· “εσύ τί γνώμη έχεις για τον κορονοϊό;” “φοβάσαι καθόλου;”, “πόσο επικίνδυνος πιστεύεις ότι είναι;”, ανησυχείς μήπως πάθεις κάτι εσύ ή η μαμά ή ο παππούς;”. Για ένα μικρότερο σε ηλικία παιδί είναι σημαντικό να το βοηθήσετε να εκφραστεί μέσα από το παιχνίδι, όπως, για παράδειγμα, να παίξετε το γιατρό και τον ασθενή χρησιμοποιώντας ένα παιδικό βαλιτσάκι του γιατρού. Μπορεί και να εκπλαγείτε από το πόσα πολλά από τις κουβέντες των μεγάλων έχει εγγράψει στο νου του και τώρα τα διατυπώνει στο παιχνίδι του.
4. Προσπαθήστε να είστε ανοικτοί με τα δικά σας συναισθήματα για την πρωτόγνωρη κατάσταση που βιώνουμε. Δηλαδή να αποδέχεστε τόσο τα θετικά όσο και τα αρνητικά συναισθήματα που βιώνετε μέσα σας. Είναι πολύ βοηθητικό για το παιδί να ακούσει από ένα μεγάλο να εκφράζει ανοιχτά: “Ναι και εγώ ανησυχώ κάποιες φορές για τον παππού ή τη γιαγιά, και μου λείπουνε πολύ που δεν τους βλέπω, πιστεύω, όμως, πως όλα θα πάνε καλά”. Τα παιδιά ταυτίζονται με τους μεγάλους και με τον τρόπο αυτό τα βοηθάμε να είναι και τα ίδια ανοικτά στις συναισθηματικές εμπειρίες τους. Και κυρίως τα ενθαρρύνουμε να νιώθουν άνετα με το να μοιράζονται και τα αρνητικά συναισθήματα που βιώνουν.
Δημάτης Κωνσταντίνος
BSc Ψυχολογίας, MSc Κλινική Ψυχολογία,
MSc Ψυχική Υγεία Παίδων και Εφήβων,
Υποψήφιος Διδάκτορας Α.Π.Θ.
Πιστοποιημένος Ερευνητής Δεσμού Γονέα-Παιδιού (MCAST)
